Okrągłe bombki na choince są symbolem nieskończoności, a lampki - Jezusa

O ozdobach świątecznych w kulturze polskiej opowiedziała PAP prof. Katarzyna Smyk, kierownik Katedry Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego w Instytucie Nauk o Kulturze UMCS. Ekspertka podkreśliła, że każda z wieszanych na choince dekoracji ma osobne znaczenie, ale najważniejszą ozdobą jest światło, czyli np. świeczki, światełka elektryczne, gwiazdki, księżyce. „Nawet współcześnie może nie być na drzewku żadnych innych ozdób, bo samo światło konstytuuje choinkę. Widać to szczególnie w naszych ogródkach, gdzie przybranie drzewek wyłącznie w kolorowe światełka powoduje postrzeganie ich jako choinek świątecznych. Zaś wraz z wyłączeniem prądu stają się z powrotem zwykłymi drzewkami” – opisała kulturoznawczyni.

W polskiej kulturze światło na choince symbolizuje światłość, która towarzyszyła momentowi narodzenia Chrystusa, podobnie jak Gwiazda Betlejemska prowadząca Trzech Króli do małego Jezusa. Według niektórych przekazów światło symbolizuje również samego Chrystusa, który został nazwany Światłością Świata. „W trakcie badań w okolicach Dusznik w woj. wielkopolskim usłyszałam, że zapala się świeczkę na choince, żeby Panu Jezusowi było po prostu weselej” – dodała profesor.

Odnosząc się do współczesnych bombek, wyjaśniła, że nawiązują one do prastarych ozdób, które od wieków charakteryzowały się okrągłością, np. bibułkowe jeżyki, jabłka, orzechy, ciastka, słomiane pajączki. Wieszane były niegdyś na tzw. podłaźnikach zwanych też wiechami lub sadami, które stanowiły zielone gałązki lub czubek drzewa iglastego mocowane pod sufitem.

„Współczesne bombki swoim kulistym kształtem pozostają w bliskim znaczeniu z ideą słońca, gdzie środek oznacza bezruch wobec obwodu oznaczającego kosmiczne poruszenie. Tak samo ozdoby choinkowe wirują, mają tendencję do poruszania się. Dlatego okrągłe bombki są przede wszystkim symbolem nieskończoności dzięki kształtowi, a poprzez ruch obrotowy – także wiecznego kolistego ruchu kosmosu, powtarzalności i odnawiania świata” – wyjaśniła folklorystka.

Dodała jednocześnie, że w kulturze ludowej ważne jest, w którą stronę odbywa się ten ruch. Jak sprecyzowała, ruch w lewo jest niedobry, przeciw słońcu, czyli przeciw życiu, a ruch w prawą stronę jest zawsze pozytywny. W niektórych częściach Polski istniał kiedyś zwyczaj, że podczas rozpoczęcia wieczerzy wigilijnej gospodarz poruszał drzewkiem u sufitu po to, „żeby ruszyć świat w dobrą stronę”. „Przed wieczerzą w Wigilię był zakaz wykonywania czynności kolistych przez cały dzień, żeby przypadkiem nie poruszyć tego świata zbyt wcześnie” – powiedziała prof. Smyk.

Wśród częstych wzorów na bombkach wymieniła m.in. wizerunek choinki i szopki z Dzieciątkiem, ale także motywy kwiatowe i roślinne, które mają zapewnić siły witalne i urodzaj w nadchodzącym roku.

Badaczka zwróciła również uwagę na bombki z motywami patriotycznymi, np. po odzyskaniu przez Polskę niepodległości popularnością cieszyły się bombki z orzełkiem, a po ataku na World Trade Center – w geście solidarności - w barwach amerykańskiej flagi. „Analogicznie jest teraz w przypadku Ukrainy i niebiesko-żółtych barw na bombkach” – podała jako przykład.

Według przekazów bombki w kształcie szyszek oznaczają urodzaj, żołędzie mają zapewnić obfitość, a jabłko jest symbolem życia i zdrowia, ale także miłości. Powieszone na choince orzechy mają gwarantować mądrość m.in. ze względu na to, że orzech przypomina wyglądem mózg. „Podczas wróżb wigilijnych panny dotykały orzechów, aby znaleźć swoich kawalerów; to był taki rytuał, który miał dać im tajemną wiedzę na ten temat, ukrytą w twardej skorupie orzecha” – opisała profesor.

Natomiast słodycze na choince miały, zgodnie z polską tradycją, zapewnić słodkie życie na następny rok. Gdy ciastko spadło z choinki, był to zły znak, bo mogło to oznaczać, że przyjdzie choroba albo któryś z domowników umrze. „Koło Wielunia wieszano kiedyś kawałki kiełbasy, aby nigdy nie zabrakło dobrego pożywienia, zapewniając sobie tym samym też pomyślność i obfitość. Zaś niedaleko Olkusza na choince pojawiały się papierosy - być może dlatego, że są podobne kształtem do sopli lodu” – zauważyła kulturoznawczyni.

Specjalną ozdobą choinkową jest szpic, nazywany też czubkiem lub czubatą bombką. To zestaw dwóch lub trzech bombek nakładanych na siebie od największej do najmniejszej, zakończony coraz cieńszą rurką. „Ten ostry wierzchołek jest miejscem, w którym nasza choinka symbolicznie ma się stykać z samym niebem, potęgując wrażenie sięgania zenitu” – wyjaśniła ekspertka.

Ważną ozdobą jest również łańcuch, który nakładany w formie spirali na choinkę oznacza siłę życia, a ułożony z góry na dół, w swego rodzaju stożek, wskazuje na łaskę Bożą, która schodzi do nas od szpica do ziemi. Długi łańcuch według Polaków symbolizuje z kolei jedność rodziny i długie życie, dlatego trzeba szczególnie uważać, żeby go przypadkiem nie przerwać, bo to by oznaczało, że kogoś zabraknie w nadchodzącym roku.

„W czasach zaborów istniało przekonanie, że łańcuch z papierowych oczek symbolizuje spętanie, więzienie narodu polskiego przez zaborców. Łańcuch ma też wiele znaczeń chrześcijańskich, m.in. wijący się na choince przypomina zdaniem Polaków rajskiego węża z drzewa poznania dobra i zła, co oznacza grzech pierworodny i odkupienie” – opisała prof. Katarzyna Smyk.(PAP)

gab/ miś/